SAINMHÍNITHE AGUS ABAIRTÍ
SAN FHOCLÓIR BEAG
cogaint na círe mar a dhéanann bó
leacht a thálann ainmhithe baineanna ar a rudaí óga; an leacht seo ó bhó nó ó ghabhar a ólann daoine agus a úsáidtear i ndéanamh earraí déiríochta; sú bán ar bith atá cosúil le bainne
bainne a bhaint de bhó, de ghabhar etc., crú; an bainne a fhaightear amhlaidh
ainmhí mór cosúil le bó; adharc lena séideadh, troimpéad beag
fear óg; giolla (buachaill aimsire, buachaill siopa, buachaill bó)
áit i bhfeirm le ba a chrú; gort iata; clós
téad nó slabhra le bó a cheangal i stalla
glór ard mar a dhéanann tarbh nó leon; géim bó
coiscéim; ardú (céim suas); ísliú (céim síos); ardú amháin i staighre nó i ndréimire; aonad tomhais (céim teochta, fiche céim celsius, uillinn tríocha céim); seasamh nó stádas saoil (céim chreidiúna, íseal i gcéim); gradam ollscoile (céim B.A.); cruatan (céim chrua)
an ré i stair an duine nuair ba as cloch a dhéantaí airm agus uirlisí
ceart, cothrom (breithiúnas cóir; ba chóir duit é a rá leis); díreach, ionraic, macánta (a dhuine chóir, a bhean chóir)
déanamh suas, áireamh, cuntas (comhair amach an t-airgead; ba mhór an comhaireamh daoine é)
lapa éin nó cait; ordóg portáin; an chuid adharcach de chosa ainmhithe áirithe, ba, capaill, muca etc.
(le crúba) scoilte ina dhá leath, mar atá ag bó, caora, muc etc.
fonn tairbh ar bhó; flosc, confadh (bhí dáir oibre air)
gan a bheith saor; crua; costasach (ba dhaor an turas orm é); costasach in airgead (earraí daora); ciontach (fuarthas daor é)
álainn; ábalta go maith (bheith deas ar rud a dhéanamh); maith (ba dheas liom labhairt leat); (go searbhasach) (tá sé go deas agat!)
tabhairt (rud a dheonú do dhuine); toiliú, aontú (mar a dheonaigh Dia); é a bheith de ghrásta ionat (dheonaigh sé labhairt liom); toil (ba é deonú Dé é)
ba bheag nár (dóbair dom titim, go dtitfinn, nár thit mé)
nádúrtha, dúchasach (ba dhual athar dó a bheith deas); oiriúnach (an áit is dual duit); i ndán nó beartaithe (do dhuine) (is dual dúinn uile an bás)
am crúite bó; go déanach ar maidin, nóin; seal tamaill, eadarlúid (rinne siad eadra cainte)
é rud (is éard, ba éard, a bhí mé a rá)
amhail is (faoi mar ba ghnáth leis)
ar nós an fhir, mar ba cheart d'fhear a bheith
an córas sa Mheánaois faoina raibh ar thionóntaí troid dá dtiarnaí talún nuair ba ghá é
ceist (ba é an chéad fhiafraí aige é); ceist a chur, fiosrú (ná fiafraigh díom); tuairisc (duine) a chur
casadh, teacht ar ais (filleadh abhaile, filleadh ar d'áit féin); cur ar ais (bó a fhilleadh); dúbailt éadaigh, páipéir etc.; trusáil (muinchillí a fhilleadh suas); cur thart (ar)(páipéar a fhilleadh ar rud)
is gá nó is riachtanach (rud nach foláir a rá); caithfidh (go)(ní foláir dom imeacht, ní foláir nó ba bhreá an fear é)
aoireacht (bó, capall etc.); bladar (le duine)
óg na bó (suas go dtí bliain d'aois)
bó a thugann bliain gan aon ghamhain
i muinín, i dtaobh le (bheith i ngeall le cúpla punt); beagnach (tá sé geall le bheith déanta); cosúil le (ba gheall le féasta é)
snas, loinnir (gléas i leathar, i gcraiceann bó)
(le bó) lao ar iompar aici
gan a bheith amuigh (tá na ba istigh); tar éis teacht (tá an bád, an traein, istigh); i gcumhacht nó in oifig (tá rialtas nua istigh); is faide isteach (éadach istigh, an seomra istigh); tar éis teacht nó dul isteach, faoi bhallaí, faoi chlúid; cairdiúil, sásta (bheith istigh leis an sagart; istigh leat féin); críochnaithe (tá bliain eile istigh)
leisciúil; mall; náireach, cúthail (ba leasc liom labhairt leis); oth (is leasc liom a rá)
páirc nó clós do bheithígh; tréad (bó)
gan ghruaig (fear maol); gan fás (paiste maol); gan chumhdach, gan chosaint (cuireata maol); gan adharca (bó mhaol); bearrtha (imill mhaola); gan díon (teach maol); gan faobhar (scian mhaol); leacaithe (áirse mhaol); íseal (torann maol); gan géire intinne (is maol atá do cheann ort); déanach (maol sa lá); (mar fhocal treisithe) (bhí sé maol tarnocht)
beithíoch (bó nó bullán) mairteola atá ramhraithe le marú; conablach mairteola
(leis an gcopail) breá, aoibhinn (is méanar dó a shaol; ba mhéanar liom a bheith ann)
bó de dhath riabhach (laethanta na riabhaí)
cuid de ghoile caorach nó bó á úsáid mar bhia, tríopas
briseadh (dlí rialach etc.); éigniú (tearmann, bean, a shárú); bréagnú (argóint a shárú); buachan ar, teacht thar (duine a shárú i rás; níl a shárú le fáil; tá an leathchéad sáraithe aige); teacht roimh, ceapadh, teanntú (sáraigh na ba sin dom); crá, ciapadh (madra ag sárú caorach); tuirsiú (sáraithe ag an obair)